Een paar dagen voordat ze op 21 november 1620 voor het eerst voet aan wal zetten op Amerikaanse bodem, komen de 102 passagiers van de Mayflower, die op de vlucht zijn voor de vervolgingen van Jacobus I, koning van Engeland en Ierland, bijeen om een document te ondertekenen dat de basis gaat vormen van een nieuwe wereld. De Mayflower Compact, de voorloper van de Amerikaanse grondwet, markeert de geboorte van een nieuwe democratische maatschappij die is gebaseerd op vrijheid en het respect van het geloof van iedereen.

Wanneer Alexis de Tocqueville twee eeuwen later als opmerkzame waarnemer in dit jonge Amerika verblijft, vraagt hij zich af wat de potentiële valkuilen van de democratie zijn^*. Twee gevaren lijken hem erg acuut. Enerzijds vreest hij de uniformering van individuen “zodanig dat de mensheid tot stilstand komt en zich beperkt, dat de geest zich voor eeuwig in zichzelf terugtrekt zonder nieuwe ideeën te produceren”. En anderzijds ziet hij de opkomst van een “vooruitziend en zachtaardig” despotisme, van een verzorgingsstaat waarvoor burgers hun vrijheid opgeven en die een rol speelt in alle aspecten van hun leven.

Omdat we nu leven in een maatschappij waarin het populisme in opkomst is en waarin onze democratie op de proef wordt gesteld, is het interessant om de Franse presidentsverkiezingen te bezien vanuit het perspectief van Tocqueville. Het belangrijkste middel waarmee presidentskandidaten de verkiezingen proberen te winnen, is doen van allerlei nieuwe beloften op alle gebieden. Bij dit tegen elkaar opbieden wordt uitgegaan van een overheid die alles kan… en wel onmiddellijk. Een werkwijze die niet van gisteren dateert en verklaart waarom elk kind dat op dit moment in Frankrijk wordt geboren, een aandeel van 30.000 euro in de staatsschuld heeft.

Fransen zijn echter steeds minder gevoelig voor dit soort lokroepen: zoals het er nu een paar dagen voor de eerste verkiezingsronde naar uitziet, gaan de blanco stemmers de grootste partij vormen. Drie jaar geleden zei 25% van de Fransen mogelijk blanco te gaan stemmen, nu denkt 40% van de Fransen er serieus over dat te doen. Dat weerspiegelt de verwarring die de kiezers voelen in het licht van hun keuzemogelijkheden.

De voorspellingen van Tocqueville lijken ondubbelzinnig bewaarheid te worden in het hart van onze Europese democratieën. Het is dringend noodzakelijk dat deze “verzorgingsstaat” een deel van deze last afstoot. Hij kwam tot de slotsom dat “de belangrijkste taak van elke goede overheid zou moeten zijn dat zij de bevolking er geleidelijk aan went geen overheid meer nodig te hebben”*. Nieuwe laagjes toevoegen maakt de structuur alleen maar zwaarder. Alles wijst er juist op dat we lichtere structuren nodig hebben en dat de Fransen de macht over hun burgerschap moeten heroveren. Laten we in dat opzicht erkennen dat de Verenigde Staten hun scheppingsmythe nooit uit het oog hebben verloren en dat de vraag over de juiste rol van de staat in het leven van eenieder er permanent wordt gesteld.

Amper zestig jaar geleden hebben zes landen het Verdrag van Rome ondertekend om de EEG en daarmee de gemeenschappelijke markt op te richten. Een eenvoudig, visionair en nobel idee, gebaseerd op vrijheid en bedoeld om onderlinge samenwerking en vrede tussen naties te bevorderen. Een idee dat de Europeanen geleidelijk aan massaal zijn gaan steunen… en waarvan het principe onze levens daadwerkelijk heeft veranderd. Hoe scheppen we daar in deze tijd draagvlak voor, nu Europa zich steeds verder verwijdert van de oorspronkelijke beloften en zich alleen nog maar druk lijkt te maken over gestandaardiseerde maten voor eieren en komkommers? Er is genoeg gestandaardiseerd. Nog nooit is de behoefte zo groot geweest om de geest van het Verdrag van Rome of de Mayflower terug te vinden.

^* Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika.

Didier Le Menestrel